Формы і метады развіцця асноў экалагічнай культуры ў  дашкольнікаў

У вырашэнні праблем аховы навакольнага асяроддзя найважнейшая роля належыць адукацыі. Ужо з самага ранняга ўзросту кожны чалавек, які жыве на зямлі,  павінен ведаць, да чаго прыводзіць нядбайнае стаўленне да навакольнага асяроддзя, ён павінен ведаць аб захворваннях, выкліканых забруджваннем асяроддзя, гібелі раслін і жывёл, вычарпання запасаў пітной вады і іншых негатыўных зменах асяроддзя пражывання. І не толькі ведаць, але і адчуваць асабістую адказнасць за яе стан.

Развіццё асноў экалагічнай культуры ў дзяцей дашкольнага ўзросту прадугледжвае фарміраванне экалагічнага мыслення і адпаведнай дзейнасці. Для рэалізацыі гэтых мэт і задач неабходна абапірацца на наступныя палажэнні: адзінства інтэлектуальнага і эмацыйнага ўспрымання прыроднага асяроддзя, практычную дзейнасць па яе паляпшэнню.

Выхавальнікі дзіцячых садоў павінны самі мець адпаведную экалагічную падрыхтоўку з тым, каб на эмацыянальнай аснове (любоў да свайго краю, горада, пасёлка, дзіцячага  сада) будаваць экалагічнае  ўсведамленне.

Актыўная жыццёвая пазіцыя фарміруецца ў дзеянні. Таму змест адукацыі педагогаў павінен  уключаць у сябе такія кампаненты, як:

— сістэма ведаў аб узаемадзеянні грамадства і прыроды;

— каштоўнасныя экалагічныя арыентацыі;

— сістэму норм і правіл  адносін да прыроды;

— уменні і навыкі па яе вывучэнні і ахове.

Толькі пры такім падыходзе можна спадзявацца на поспех у фарміраванні экалагічнай свядомасці і асноў экалагічнай культуры, на выхаванне ў іх адказнасці за стан прыроднага асяроддзя. Таксама варта памятаць аб недахопах, якія могуць абцяжарваць працэс развіцця экалагічнай культуры дзяцей:

1. Беднасць аснашчэння куткоў прыроды.
2. Адсутнасць якасных наглядных дапаможнікаў у выглядзе малюнкаў, мадэляў дыяфільмаў, прэзентацый рознага роду з экалагічным зместам.
3. Недахоп мастацкай і метадычнай літаратуры па фарміраванні асноў экалагічнай культуры ў дзяцей дашкольнага ўзросту.

Пры ажыццяўленні бесперапыннага працэсу экалагічнай пазнавальнай дзейнасці дзяцей-дашкольнікаў, перад педагогамі паўстаюць задачы:

— вызначэнне  зместу і спецыфікі экалагічнага развіцця дзяцей;

— пабудова сістэмы і выдзяленне вядучых метадаў;

— змяненне характару падрыхтоўкі кадраў выхавальнікаў для авалодання імі асноў экалагічных ведаў і метадаў экалагічнага выхавання і экалагічнай культуры дзяцей;

— распрацоўка вучэбна-наглядных дапаможнікаў з улікам задач развіцця пазнавальнай дзейнасці і ажыццяўленне  гуманістычнага падыходу;

— распрацоўка тэарэтычнага і практычнага падыходу для арганізацыі працэсу фарміравання асноў экалагічнай культуры ў дзіцячым садзе.

Дашкольная дзяцінства дае дзіцяці магчымасць цесна ўзаемадзейнічаць з  прыродай і ўспрымаць яркія ўражанні пад яе ўздзеяннем. Поспех у актыўным пазнанні свету прыроды, складаных узаемадзеянняў  у кожнай прыроднай супольнасці, іх змены, прычыны парушэнняў і шляхі пераадолення, могуць быць забяспечаны пры выкарыстанні розных форм работы, накіраваных на працэс развіцця асноў экалагічнай культуры  дашкольнікаў. Выкарыстоўваюцца і розныя метады навучання (наглядныя, практычныя, славесныя).

Метады навучання – гэта спосабы сумеснай дзейнасці выхавальніка і дзяцей (культурныя практыкі), у ходзе якой ажыццяўляецца фарміраванне ведаў, уменняў і навыкаў, а таксама выхоўваюцца  адносіны да навакольнага свету.

Да наглядных метадаў адносяцца: назіранне, сузіранне карцін, дэманстрацыя мадэляў, кіно і дыяфільмаў. Наглядныя метады з найбольшай паўнатой адпавядаюць магчымасцям пазнавальнай дзейнасці дзяцей дашкольнага ўзросту. Дазваляюць сфармаваць у іх яркія, канкрэтныя ўяўленні аб жывой і нежывой прыродзе.

Практычныя метады – гэта гульня, элементарныя доследы і мадэліраванне. Іх прымяненне дазваляе ўдакладняць прадстаўлення дзяцей, паглыбляць іх, прыводзіць атрыманыя веды ў сістэму, практыкаваць дзяцей у прымяненні атрыманых ведаў.

Славесныя метады – гэта апавяданні выхавальніка і дзяцей, чытанне мастацкіх твораў, гутаркі. Славесныя метады выкарыстоўваюцца для пашырэння ведаў дзяцей аб прыродзе, для іх сістэматызацыі і абагульнення, дапамагаюць фарміраваць у дашкольнікаў эмацыянальна-станоўчае стаўленне да прыроды.

У рабоце па развіццю экалагічнай культуры дашкольнікаў неабходна выкарыстоўваць розныя метады ў комплексе, правільна спалучаць іх паміж сабой. Выбар метадаў вызначаецца ўзроставымі магчымасцямі дзяцей, а таксама характарам выхаваўча-адукацыйных задач.

Магчымасць пачуццёвага пазнання, назапашвання звестак аб раслінах, жывёлах, з’явах нежывой прыроды вылучае назіранне ў разрад найбольш значных метадаў. Назіранне – гэта спецыяльна арганізаванае, мэтанакіраванае, больш ці менш доўгае і планамернае, актыўнае ўспрыманне дзецьмі аб’ектаў і з’яў прыроды. Мэтай назірання можа быць засваенне розных ведаў – устанаўленне уласцівасцей і якасцей, структуры і знешняй будовы прадметаў, прычыны змен і развіцця аб’ектаў (раслін, жывёл), сезонных з’яў. З дапамогай назірання дзіця пазнае не толькі знешнія параметры аб’ектаў прыроды (афарбоўка, будынак, пах і інш.), але і сувязь з асяроддзем. Назіранне часцей за ўсё выкарыстоўваецца ў паўсядзённым жыцці ў форме цыклаў, якія ўключаюць шэраг розных па змесце назіранняў за адным і тым жа аб’ектам. Як кампанент назіранне ўключаецца і ў іншыя формы працы:  адукацыйная дзейнасць, экскурсіі, прагулкі, акцыі.

Назіранне важна яшчэ тым, што яно ляжыць у аснове розных відаў дзейнасці. Накіраваных на пазнанне або практычнае пераўтварэнне прыроды (праца па догляду за раслінамі і жывёламі, прадуктыўная дзейнасць і апавяданні дзяцей на аснове ўражанняў, агляд аб’ектаў прыроды, запаўненне календароў і інш.). Таму складанню цыклаў, падбору прыёмаў для іх правядзення надаецца асаблівая ўвага. Назіранне на экалагічных прагулках і экскурсіях, спецыяльна распрацаваныя гульні з прыроднымі матэрыяламі дазваляюць сфарміраваць у дашкольнікаў матывацыю да вучэбнай дзейнасці. Можна сказаць, што фарміраванне ў дашкольнікаў асноў экалагічнай культуры ў першую чаргу грунтуецца на назіранні.

Не менш важным метадам развіцця асноў экалагічнай культуры дзяцей з’яўляецца слова, яго правільнае выкарыстанне ў розных формах працы з дзецьмі, перш за ўсё – чытанне рознай літаратуры (часцей за ўсё неаднаразовае), накіраванае на пазнанне з’яў жывой і нежывой прыроды, на азнаямленне дзяцей са з’явамі прыстасаванасці жывёл і раслін да асяроддзя пражывання. Пытанні да тэкстаў, тлумачэнні выхавальніка, пераказ дзяцей, гутарка аб прачытаным – усё гэта розныя формы маўленчай дзейнасці, якія дазваляюць дзецям зразумець новую інфармацыю і выявіць сваё разуменне часцей за ўсё недаступных для назірання з’яў прыроды, іх узаемасувязь і ўзаемазалежнасць паміж сабой. Можна вырабляць з дзецьмі самаробныя «экалагічныя кнігі». У змест гэтых кніг могуць уваходзіць ілюстрацыі дзяцей аб самых розных з’явах прыроды, якія іх ўразілі. Можна таксама ілюстраваць апавяданні і казкі аб прыродзе і яе заканамернасцях. У канцы года дзеці могуць дэманстраваць гэтыя кнігі як вынік сумесных намаганняў, набытай цікавасці да з’яў прыроды.

Выраб ілюстрацыйнага матэрыялу ў працы па выхаванні экалагічнай культуры дзяцей дапамагае замацоўваць і ўдакладняць прадстаўлення дзяцей, атрыманыя ў ходзе непасрэднага ўспрымання прыродных з’яў. З дапамогай илюстрацыйнага матэрыялу атрымліваецца паспяхова абагульняць і сістэматызаваць веды дзяцей.

Для таго, каб веды дзяцей аб прыродзе былі ўсвядомленымі, можна выкарыстоўваць нескладаныя доследы. Дослед – гэта назіранне, якое праводзіцца ў спецыяльна арганізаваных умовах. Даследчая  дзейнасць спрыяе фарміраванню ў дзяцей пазнавальнай цікавасці да прыроды, развівае назіральнасць, разумовую дзейнасць. Доследы маюць вялікае значэнне для ўсведамлення дзецьмі прычынна-следчых сувязей: удакладняюцца веды аб уласцівасцях і якасцях аб’ектаў прыроды (пра ўласцівасці снегу, вады, аб іх зменах і г. д.).

Працэс пазнання навакольнага свету няпросты для дзіцяці. Пачынаецца ён з пачуццёвага ўспрымання. Аднак многія з’явы прыроды немагчыма ўспрымаць непасрэдна. Часта на аснове пачуццёвага пазнання патрабуецца «пабудаваць» у дзіцячай свядомасці абстрактнае, абагульненае ўяўленне аб аб’екце або цэлай з’яве прыроды, скласці схему вывучаемай з’явы. Паспяхова вырашыць гэтыя задачы дапамагае метад мадэліравання. Ён разглядаецца як сумесная дзейнасць выхавальніка і дзяцей па пабудове (выбару або канструяванню) мадэляў. Мэта мадэліравання – забяспечыць паспяховае засваенне дашкольнікамі ведаў аб асаблівасцях аб’ектаў прыроды, іх структуры, сувязях і адносінах, існуючых паміж імі.

У непасрэдна адукацыйнай дзейнасці, на экскурсіях і прагулках, у паўсядзённых зносінах з дзецьмі педагогі часта выкарыстоўваюць апавяданні аб прыродзе. Апавяданне – від творчай дзейнасці выхавальніка, які патрабуе то яго пэўных ведаў аб прыродзе, назіральнасці, умення супастаўляць з’явы прыроды, разважаць над імі. Важнай састаўляючай з’яўляецца выразнасць мовы выхавальніка. Асноўная мэта гэтага метаду – стварыць у дзяцей дакладнае, канкрэтнае ўяўленне аб убачаным ў дадзены момант ці ўбачаным раней аб’екце, з’яве прыроды. Вельмі важна ўлічваць інтарэсы дзяцей. Разам з апавяданнямі ў працэсе развіцця экалагічнай культуры ў дзяцей выкарыстоўваецца такі метад як — гутарка. Гутарка выкарыстоўваецца выхавальнікам з рознымі дыдактычнымі мэтамі:

— для ўзбуджэння дзіцячай цікавасці да маючай адбыцца дзейнасці;

— для ўдакладнення, паглыблення, абагульнення і сістэматызацыі ведаў дзяцей аб прыродзе, фарміраванні адносін да прыроды.

Гутаркі, у залежнасці ад дыдактычных мэтаў, бываю наступных відаў:

1. Установачная гутарка – дапамагае актуалізаваць існуючы вопыт, для ўстанаўлення сувязі паміж маючай адбыцца дзейнасцю і ведамі, атрыманымі раней.
2. Эўрыстычная гутарка – устанаўленне прычын разнастайных з’яў прыроды з дапамогай разважанняў, ўставаўлення ісціны.
3. Выніковая гутарка выкарыстоўваецца для сістэматызацыі і абагульнення ведаў дзяцей аб прыродзе.

Вялікае адукацыйнае значэнне для фарміравання экалагічнай культуры мае праца дзяцей у прыродзе. Яна пашырае кругагляд дзяцей, стварае спрыяльныя ўмовы для вырашэння розных задач. Дзеці на практыцы ўсталёўваюць залежнасць стану раслін і жывёл ад задавальнення іх патрэб, даведваюцца аб ролі чалавека ў прыродзе. Праца ў прыродзе спрыяе развіццю ў дзяцей назіральнасці, дапытлівасці. Самастойную або сумесную з дарослымі працу ў кутку прыроды, на участку дзіцячага саду па падтрыманню неабходных умоў для жыцця жывёл і раслін дапамагае набыць дзецям правільныя спосабы і ўменні ўзаемадзеяння з прыродай, г. зн. далучацца да стваральнага працэсу. Індывідуальныя праявы дзяцей у практычнай дзейнасці – гэта паказчык ступені іх экалагічнай культуры і экалагічнай выхаванасці. У арганізацыі любой працы ў прыродзе – сумеснай (выхавальніка і дзіцяці), планавых дзяжурстваў у кутку прыроды, калектыўнай на ўчастку і інш. – неабходна дакладнае вылучэнне трох этапаў:

1) агляд-назіранне жывых аб’ектаў, выяўленне іх стану і самаадчування, недастаючых умоў для паўнавартаснага жыцця і неабходных працоўных аперацый (выявіць неабходнасць працоўных аперацый);

2) працоўная дзейнасць у тым наборы і аб’ёме, якія былі вызначаны пры аглядзе;

3) заключнае назіранне, якое дазваляе ацаніць паўнавартаснасць асяроддзя пражывання для жывых аб’ектаў (даць дзіцяці адчуць задавальненне ад сваёй працы, атрымаць станоўчыя эмоцыі ад праведзенай працы).

Вялікае значэнне ў развіцці экалагічнай культуры дашкольнікаў адводзіцца гульні, як вядучаму віду дзіцячай дзейнасці. Гэта тэма важная і каштоўная па цэлым шэрагу прычын:

— гульня ўзбагачае і развівае асобу, таму яна павінна шырока выкарыстоўвацца ў фарміраванні асноў экалагічнай культуры дзяцей, як і ў іншых сферах;

— гульня дастаўляе радасць дзіцяці, таму пазнанне прыроды, зносіны з ёй, будуць асабліва эфектыўныя;

— гульня, у пэўным сэнсе, процілеглая ўзаемадзеяння з жывой прыродай: яна дапускае рухальную актыўнасць дзіцяці, практычныя маніпуляцыі з прадметамі і цацкамі, у той час як ўвага да прыродных аб’ектах патрабуе засяроджанасці і на першым этапе выключае ўсякую практычную дзейнасць. Магчыма, таму гульня мала прадстаўлена ў традыцыйнай методыцы азнаямлення дзяцей з прыродай. А выкарыстоўваючы гульні з правіламі (рухомыя, дыдактычныя, славесныя), можна добра замацаваць у дзяцей атрыманыя ўяўленні аб прыродзе, практыкаваць у іх выкарыстанні. У развіцці асноў экалагічнай культуры таксама варта выкарыстоўваць сюжэтна-ролевыя гульні, так як іх састаўныя кампаненты (сюжэт, ролі, ролевыя дзеянні і словы, ўяўная сітуацыя, цацкі і атрыбутыка і многае іншае) можна выкарыстоўваць пры азнаямленні дзяцей з аб’ектамі жывой і нежывой прыроды, іх узаемасувяззю. У працэсе развіцця экалагічнай культуры дашкольнікаў можна ўключаць гульнявыя навучальныя сітуацыі (ІАА -) – спецыяльна прадуманыя з пазіцый задач навучання кароткія сюжэтна-ролевыя гульні. Асабліва эфектыўныя гульнявыя сітуацыі з героямі шырока вядомых казак, апавяданняў. Пры стварэнні гульнявых сітуацый варта абапірацца на тыповая паводзіны персанажаў, як бы працягваючы іх жыццё ў звыклых умовах.

Таксама асаблівую ўвагу варта надаваць такой форме работы, як адукацыйная дзейнасць. Дадзены від дзейнасці бывае комплекснага, першасна-азнаямленчага, углубляльна-пазнавальнага і абагульняльнага тыпу. У дзяцей фарміруюцца абагульненыя ўяўленні аб з’явах прыроды, разуменне ўзаемасувязей у прыродзе.

На першасна-азнаямленчых занятках дзеці набываюць звесткі аб разнастайнасці канкрэтных з’яў прыроды. Дзеці набываюць важныя разумовыя навыкі: уменне аналізаваць, параўноўваць, вылучаць характэрныя асаблівасці раслін і жывёл. Дашкольнікі засвойваюць сістэматызаваныя веды аб заканамерных з’явах прыроды. І гэта дае значны эфект у разумовым развіцці дзяцей, у прыватнасці, у развіцці мыслення.

Змест углубляльна-пазнавальных заняткаў накіраваны на выяўленне і паказ дзецям прычыннай сувязі паміж раслінамі, жывёламі і знешнім асяроддзем, з якім яны непарыўна звязаны дзякуючы сваім патрэбам.

Абагульняючыя заняткі праводзяцца з мэтай фарміравання абагульненых уяўленняў аб аднатыпных аб’ектах або аднародных з’явах прыроды. Ставіцца задача вылучыць комплекс істотных і характэрных прымет аб’ектаў. Важным кампанентам абагульняючых заняткаў з’яўляецца выкарыстанне наглядных апор (натуральных прадметаў, муляжоў, карцін і інш.).

Экскурсіі – адзін з асноўных відаў заняткаў і асаблівая форма арганізацыі працы па развіццю экалагічнай культуры ў дзяцей. Па сваім змесце, экскурсіі можна падзяліць на два віды:

1. Прыродазнаўчыя (пазнавальныя) экскурсіі ў парк, лес, на раку, луг.
2. Азнаямленне з працай дарослых – экскурсіі ў поле, у сад, на агарод і т. п.

Перавага экскурсій у тым, што яны дазваляюць у натуральнай абстаноўцы пазнаёміць дзяцей з аб’ектамі і з’явамі прыроды. На экскурсіях дзеці знаёмяцца з раслінамі, жывёламі і, адначасова, з умовамі іх пражывання, а гэта спрыяе стварэнню першасных уяўленняў аб узаемасувязях і узаемазалежнасцяхх ў прыродзе. Экскурсіі спрыяюць развіццю назіральнасці, узнікненню цікавасці да прыроды. Таксама экскурсіі адыгрываюць вялікую ролю ў эстэтычным выхаванні дзяцей, спрыяюць умацаванню здароўя дзяцей і г. д.

Новай формай развіцця экалагічнай культуры ў старэйшым дашкольным узросце можна лічыць прыродаахоўныя акцыі, у якіх удзельнічаюць супрацоўнікі дзіцячага садка, старэйшыя дашкольнікі і іх бацькі. Акцыі – гэта грамадска значныя мерапрыемствы, накіраваныя на захаванне аб’ектаў прыроды, паляпшэнне ўмоў жыцця людзей. Гэта комплексныя мерапрыемствы, у якіх задзейнічаны розныя метады працы. Іх значэнне ў развіцці экалагічнай культуры надзвычай вялікае: удзел у рэальных практычных справах, якія выходзяць за межы жыцця дзіцячага сада, аказваюць уплыў не толькі на свядомасць дзяцей, але і на свядомасць  насельніцтва.

Выкарыстанне розных форм і метадаў у развіцці асноў экалагічнай культуры  дашкольнікаў развівае інтэлект дзяцей: бесперапынна пашыраецца кругагляд, развіваюцца сенсорыка і назіральнасць, дзеці вучацца ўсталёўваць сувязі залежнасці, выяўляць прычыны і следства; такім чынам, працэс выхавання экалагічнай культуры забяспечвае ўсебаковае развіццё асобы дзіцяці.

Магчымасці дашкольнага перыяду ў станаўленні асноў экалагічнай культуры вялікія, іх рэалізацыя цалкам звязана са зместам і метадамі экалагічнага выхавання дзяцей.

 

Загадчык:                                                                Л.С.Падлужная